Ambivalente Optische Illusie

Ik zie twee afbeeldingen in één? Dat klopt. Bij ambivalente of dubbelzinnige illusies heeft de kunstenaar minimaal twee verschillende onderwerpen in één illustratie verwerkt. De bekendste illusie is de zogenaamde Jong Meisje/Oude Vrouw illusie, waarin je zowel een mooie jongedame ziet als een lelijke oude vrouw.

Twee onderwerpen in één illustratie

Altijd dubbelzinnig

Meervoudige visuele betekenissen en optische beeldwisselingen in objecten, figuren, voorstellingen en scènes boeien de mens al eeuwen lang en zorgen voor plezier en verrassingen. Iedereen heeft wel eens een afbeelding gezien waarin een tweede figuur te zien of te herkennen is. De zogenoemde ambivalente figuren zijn in het algemeen bewust zo getekend of op een andere wijze ontstaan. Ook in de vrije natuur komen dubbelzinnige of meervoudige figuren voor.

Het tweede beeld in een dubbelzinnige voorstelling ontstaat soms met enige fantasie, is direct zichtbaar als “je oog erop valt” of wordt pas herkenbaar na langere tijd van kijken. Het oorspronkelijke beeld verandert niet, maar wij zien wel andere voorstellingen.

Fixatie, concentratie en combinatie

De kijker kan de opzettelijk aangebrachte misleiding of de optische verwisseling in het beeld waarnemen. Ons brein kiest één van beide mogelijkheden op een bepaald moment. Afhankelijk van de ervaring van de kijker met het optische fenomeen van de tweevoudige figuren wordt de andere voorstelling tijdelijk onderdrukt. Beide voorstellingen kunnen nooit gelijktijdig gezien worden. Kijkers met ervaring zijn in staat om door een snelle wisseling van het beeld beide figuren snel na elkaar te onderscheiden en te herkennen.

Door fixatie, concentratie en combinatie is het altijd mogelijk om beide plaatjes te onderscheiden. Soms helpt het afdekken van een gedeelte van het plaatje om één van beide afbeeldingen sneller te zien. Het plaatje wordt veel gebruikt tijdens de lessen Psychologie en Perceptie en is een geliefd plaatje om te gebruiken in lezingen en voordrachten.

Oudste dubbelbeeld uit 1888

Het oudst bekende dubbelbeeld stamt uit 1888 in Duitsland. De afbeelding toont afwisselend het beeld van een jong meisje en dat van een oude vrouw. Links op de tekening is de neus en de kin van het meisje duidelijk te herkennen. Kijken we daarna naar het oog en de scherpe tekening van de lippen, dan is de oude vrouw zichtbaar.

In 1890 is de afbeelding nog gebruikt in de vorm van een advertentie op een kaart en in 1915 schreef W.E. Hill een artikel in een wetenschappelijk tijdschrift over dit prachtige en merkwaardige prentje. De Britse cartoonist W.E. Hill was niet de oorspronkelijke ontwerper en de publicist van dit fascinerende en zeker inspirerend psychologische plaatje, maar heeft het wel erg beroemd gemaakt. Na hem zijn er vele wetenschappers en onderzoekers geweest, die varianten van deze tekening hebben vervaardigd en gepubliceerd.

Boring illusie

De Amerikaanse psycholoog Edwin G. Boring (1886-1968) heeft eveneens over dit plaatje geschreven en wel in 1930 in zijn artikel “A New Ambiguous Figure”. Hij was van 1924 tot 1949 directeur van het Laboratorium voor Psychologie van de Harvard Universiteit en genoot grote bekendheid in het vakgebied Psychologie.

Zijn publicaties hadden een hoog aanzien en door zijn wetenschappelijke publicatie in 1930 over het dubbelzinnige plaatje My Wife and My Mother-in-law werd dit plaatje lange tijd in de vakliteratuur de Boring illusie genoemd. Aan het eind van de 20e eeuw zijn er gekleurde versies ontworpen, waardoor de kleurcontrasten het plaatje extra aantrekkelijker maakt.

Geliefd als inspiratiebron

Ook kunstenaars maken in hun kunstwerken regelmatig gebruik van het verschijnsel van dubbelzinnige afbeeldingen en met kunstzinnig succes. Kunstenaars als de Spaanse surrealistische schilder Salvador Dalí en de Zwitserse kunstenaar Sandro Del-Prete hebben op veel kunstwerken de fascinatie van de ambivalentie op een wonderlijke manier verwerkt.

Ook de Vlaamse kunstschilder Jos de Mey (1928-2007) heeft in meerdere van zijn kleurrijke schilderijen de dubbelzinnige mogelijkheden van onze waarneming in een serie werken, naar de unieke vondsten van de Italiaanse kunstenaar Giuseppe Arcimboldo (1527-1593), uitgewerkt in zijn interpretatie van Arcimboldo’s beroemde jaargetijden.