Illusionistische scènes geven visuele magische opwinding

Met de opstellingen in de tentoonstelling “Diorama. Uitvinding van een illusie” presenteert het museum Schirn Kunsthalle een uiterst interessante vorm van optisch bedrog tussen een levensecht kunstwerk en een spel met de “echte” werkelijkheid. In de kunstgeschiedenis is het fenomeen van het diorama nauwelijks genoemd, terwijl de uitstraling voor bezoekers van tentoonstellingen in musea of evenementen waar diorama’s opgesteld zijn, van opvallende waarde is.

Diorama. Erfindung einer Illusion

Door de uitvinding van het diorama, ook wel kijkkast genoemd, kwam er een mogelijkheid beschikbaar om op een compacte wijze scènes en opstellingen te presenteren, waarin voorwerpen en objecten zodanig zijn aangebracht dat kijkers een visuele illusie ervaren van een mogelijke werkelijkheid. Het diorama komt in diverse uitvoeringen voor. Al snel na de uitvinding van het diorama voor het gebruik in musea werd dit kijkfenomeen in de 19e eeuw een ware museumattractie. Tot een revolutie in de museale wereld is het niet gekomen.

Wel hebben spectaculaire diorama’s van moderne kunstenaars als Marcel Duchamp, Joseph Cornell en Jeff Wall veel stof doen opwaaien. Door de tentoonstelling en het bijbehorend boek is de historie van het fenomeen diorama op indrukwekkende wijze chronologisch beschreven en in beeld gebracht. Door de opening op 11 juli 1822 van het allereerste diorama zorgden schilders Louis Jacques Mandé Daguerre (de latere uitvinder van de fotografie) en Charles-Marie Bouton voor een nieuw grandioos kijkspektakel.

De naamgeving voor deze compacte vorm van theatervoorstellingen is bedacht door Louis Daguerre en is qua opbouw, inhoud en benaming afgeleid van eerdere kijk- en plezierapparaten als panorama’s, kijkkasten, bavelaartjes, rarekieken en kijkdozen. Het zeer informatieve en vooral kijkboek is een ware schat voor de liefhebbers voor de geschiedenis en wereldwijde toepassingen van diorama’s en de geweldige veelal museale uitvoeringen ervan. Door de presentaties in diorama’s komen onbekende werelden en situaties dichter bij de mens.

Alaska-sneeuwschaap, Denali National Park, 1997, 400 x 190 x 238 cm, © Übersee-Museum, Foto: Matthias Haase.

De tentoonstelling in Schirn Kunsthalle in Frankfurt am Main is een initiatief van de medewerkers van Palais de Tokyo Parijs en was daar opgebouwd en te bewonderen in de zomerperiode van 2017. Tot en met 21 januari 2018 toont Schirn Kunsthalle een schat aan historische, latere en moderne diorama’s met virtuele werelden. Het boek bevat na enkele inleidende artikelen vier thematische hoofdstukken met gegevens over allerlei vormen en uitvoeringen van onder andere het diorama als theater, het leven van de mens in een diorama en voorbeelden van moderne diorama’s.

Alle tekstbijdragen zijn opgesteld door autoriteiten op het gebied van beeldtechnieken en zijn tevens kleurrijk geïllustreerd. Het grootste deel van de diorama’s maakt deel uit van museale collecties. Interessant is een samenvatting uit een beschrijving van Louis Daguerre uit 1839 over het ontwerpen en het realiseren van een diorama met zijn schilderwerk, het gebruik van aanvullende licht- en kleureffecten, de architectuur en de keuze voor de scène en andere toevoegingen. Hoe zijn eerste diorama in 1822 tot stand kwam en hoe Daguerre zijn medeoprichter Bouton dwars zat, wordt in een volgend artikel besproken.

Bouton’s en Daguerre’s museale theater in de vorm van het diorama was een gigantische synthese uit een museaal panorama, illusionistische schilderkunst en toneelontwerp - een theater zonder stoelen voor de toeschouwers en zonder een verleden. Lang hebben zij niet genoten van hun diorama, want in 1839 werd door een brand alles verwoest. In vele steden in de wereld waren inmiddels diorama’s gebouwd, met vooral populaire locaties in Londen en Parijs en zelfs in Havanna. Er kwamen draaibare toeschouwersruimten en draaibare toneelopstellingen. Ook figuren en scènes gingen bewegen, waardoor echtheid in twijfel werd getrokken. Het optische theater krijgt nog meer aandacht. Een geweldig boek voor liefhebbers.

ISBN 978-3-86442-226-3, “Diorama. Erfindung einer Illusion”, Katharina Dohm, e.a., Snoeck Verlag, 2017, 352 pagina’s.