Kanizsa driehoek als magische inspiratiebron

De fascinerende Kanizsa driehoek is een psychologische (visuele) illusie die voor het eerst is getekend en beschreven door de Italiaanse psycholoog Gaetano Kanizsa (1913-1993). Hij beschreef deze illusie in 1955. De Kanizsa driehoek bestaat uit drie zwarte, volle cirkels waaruit telkens één sector is weggehaald en die worden afgebeeld tegen een witte achtergrond. Deze cirkels staan zo gerangschikt dat de ontbrekende sectoren de hoekpunten vormen van een denkbeeldige driehoek. Tussen deze cirkels worden op analoge wijze drie driehoeken gerangschikt waarbij de basislijn ontbreekt. Bij observatie van deze figuur ziet de waarnemer een (niet afgebakende) witte gelijkzijdige driehoek verschijnen. Deze witte driehoek is echter virtueel en ontstaat doordat er een denkbeeldig contrast geconstrueerd wordt tussen de witte achtergrond en de eveneens witte ruimte omgeven door zwarte cirkels.

Dit type illusie is gebaseerd op principes uit de Gestaltpsychologie. Zo hebben we onwillekeurig de neiging drie punten die op een gelijke afstand van elkaar staan en die niet op eenzelfde lijn gerangschikt zijn, te interpreteren als een driehoek.
Onbewust verbinden we deze punten dus met drie rechte lijnen. Nochtans kunnen deze punten evengoed deel uitmaken van bijvoorbeeld de omtrek van een cirkel. Maar er is meer aan de hand. Niet alleen combineren we de punten tot een driehoek, maar in Kanizsa’s illusie zien we bovendien ook nog een virtueel contrastverschil. Dergelijke illusies worden ook wel gegroepeerd onder de benamingen “illusionaire contouren” of “subjectieve contouren”. De Kanizsa driehoek is hiervan slechts één visueel voorbeeld. In 1976 beschreef Kanizsa deze materie uitvoerig in een overzichtsartikel in het tijdschrift Scientific American. Volgens onderzoeker Jacques Ninio bestaan er binnen de wetenschappelijke wereld diverse interpretaties over de achtergronden en het ontstaan van deze illusie. In tegenstelling tot de eerder beschreven visie, verklaren enkele wetenschappers deze illusie als een cognitief verschijnsel. De waargenomen onderbrekingen doen een “overgang” vermoeden tussen beide oppervlakten. De waarnemer beeldt zich in dat er verschillende vlakken ogenschijnlijk boven elkaar zweven.

Afb. Een serie Nederlandse postzegels met voorbeelden van waarnemingsillusies. De frankeergeldige postzegels verschenen in 2013 ter gelegenheid van het 100e geboortejaar van Gaetano Kanizsa.

Gestaltpsychologie
De Gestaltpsychologie is onder meer ontstaan als een reactie op het structuralisme omdat daarin beschreven is dat onze perceptie bestaat uit een reeks afzonderlijke sensaties van gehelen en patronen.
Het begrip “Gestalt” betekent zoveel als “georganiseerde” of “gehele” vorm. Het kwam onder aansturing van psycholoog Max Wertheimer in de openbaarheid in Duitsland in de zomer van 1910. De leer van de Gestaltpsychologie is inmiddels een onderdeel van verschillende andere psychologische stromingen geworden en heeft vooral in de beginfase van de ontwikkeling bijgedragen aan onze kennis over de visuele waarneming.
Gestaltpsychologen zijn vooral gericht op de visuele perceptie. De waarneming van objecten in de omgeving wordt volgens of associatie van individuele kenmerken, hen niet primair bepaald door de optelsom maar door de totale configuratie, of organisatie van indrukken door de hersenen. De hersenen creëren daarbij driedimensionale voorstellingen van tweedimensionale beelden. Onderdeel van de Gestaltpsychologie zijn de zogenoemde Gestaltwetten. Zij hebben betrekking op organisatieprincipes bij visuele waarnemingen. De Gestaltwetten worden ingedeeld in categorieën van nabijheid, continuïteit, overeenkomst, geslotenheid en eenvoud.