Laat niets over aan je ogen maar vertrouw je hersenen

Het tienjarig bestaan van het Karikatuurmuseum in het Oostenrijke Krems was in 2011 een aanleiding voor een leuke en interessante expositie met optische verwisselingen en vele andere merkwaardige verschijnselen op het gebied van omkeerillusies, meervoudige voorstellingen, beeldraadsels en karikaturen.

Ich traue meinen Augen nicht

In de jubileumexpositie hebben de samenstellers publicaties, objecten en kunstwerken samengebracht om alle zintuigen van bezoekers te prikkelen en te activeren en om soms onze waarnemingen volledig te irriteren en flink te misleiden. De werkelijkheid staat volledig op z’n kop en ons vertrouwen in onze ogen is weg. Voor het samenstellen van de expositie is vooral gebruik gemaakt van de ervaringen van Werner Nekes. De voorwerpen, objecten en kunstwerken stammen hoofdzakelijk uit de reuze Verzameling Werner Nekes. Hij heeft in een periode van ruim 30 jaar een geweldige collectie opgebouwd met meer dan 25.000 objecten en beelden. De wetenschap en ontwikkeling rondom zien en waarneming, bedrog en werkelijkheid en de driedimensionale beeldtechnieken maken deel uit van zijn onschatbare collectie. Rond 200 expositiestukken vanaf de Middeleeuwen tot aan de huidige tijd laten onder andere de ontwikkelingen en waarderingen van spotprenten en de rol van de beeldsatire op voortreffelijke wijze zien en beleven. Aan het begin van de rondgang langs de opstellingen vindt de bezoeker meerdere voorbeelden van het verschijnsel trompe l’oeil, een veelvuldig gebruikte methode voor gezichtsbedrog, en een veelvoud aan visuele beeldillusies. Ook is uitgebreid ingegaan op de historie van beeldtechnieken, waarin Leonardo da Vinci een belangrijke rol heeft gespeeld.

De bekende Vitruviusman is bijvoorbeeld getekend door Leonardo da Vinci. Uit de geschiedenis is bekend dat hij omstreeks 1490 deze constructie realiseerde. In de expositie maakten de bezoekers ook kennis met vergelijkbare tekeningen uit 1230. Uit de jaren rond 1240 dateren tekeningen van Villard de Honnecourt met tekenles en het gebruik van geometrische vormen. Maar ook het werk van Albrecht Dürer werd uitgebreid getoond en besproken. Bij het concept van de expositie behoort een mooi uitgevoerde catalogus waarin alle getoonde onderwerpen zijn behandeld en voorzien van kleurrijke illustraties en vele reproducties van historische prenten. Aandacht is er voor het verschijnsel anamorfosen, kijkdozen, schaduwbeelden en de camera obscura. De catalogus is echter nog meer historisch document voor studenten kunsthistorie en multimediale technieken. Maar ook liefhebbers van kijkkasten en laterna magica vinden een schat aan informatie en beeldmateriaal uit de boeiende geschiedenis en de ontwikkelingen van stilstaande beelden naar bewegende beelden. Het zijn vooral de vele reproducties uit vervlogen tijden, die een licht werpen op de ontwikkelingen en de invloed op toestromend publiek. Uit Nederland stammen bijvoorbeeld platen met tekeningen van toverlantaarnvoorstellingen onder de titel “Het Groote Tafereel der Dwaasheid” uit 1720. Veel werk van William Hogarth is afgebeeld en voorzien van de nodige toelichtingen. Rondom zijn wereldberoemde prent met vele valse perspectieven uit 1754 tekende hij een reeks wonderbaarlijke schetsen met fascinerende verrassingen, die een streling zijn voor elk oog, maar de waarnemer ook laat twijfelen aan zijn waarnemingsvermogen. Het zeer waardevolle boek toont ook prenten van Hogarth zoals zijn “Vierjaargetijden” en “De analyse der schoonheid”. Zowel de expositie als het boek dragen bij aan het verrijken van de kennis over het zien.

ISBN 978-3-7017-3235-7, “Ich traue meinen Augen nicht”, Werner Hofmann, Werner Nekes en Jutta M. Pichler, Residenz Verlag, 2011, 160 pagina’s.

Karikaturmuseum Krems, Steiner Landstrasse 3a, A-3500 Krems-Stein, www.karikaturmuseum.at.

Afb. “De absurditeiten van het perspectief” van William Hogarth, Londen, 1754, © Verzameling Werner Nekes.