Omkeerplaatjes

Een speelse vorm in de kunst van het verleiden en verrassen van de waarnemer is het laten zien van het aloude verschijnsel van omkeerplaatjes. Dit zijn herkenbare figuren, die door het omdraaien van het plaatje weer een herkenbaar figuur toont. De omkeerbare figuren zijn ook op een andere wijze bekend, namelijk als de trap van Schröder, de Necker-kubus en andere uit de wiskunde en psychologie bekende figuren. Deze voorbeelden behoren echter tot de groep van geometrisch gevormde figuren, waarbij het visuele omkeereffect ontstaat door de fysiologische werking in ons proces van visuele perceptie. Bij de groep van de omkeerplaatjes is de stand van de afbeelding van belang voor de herkenning ervan.

Een speelse manier van optische kunst

Stripverhaal ondersteboven

“Niet te geloven ondersteboven” is zelfs een stripverhaal geworden met striptekeningen, die ook hun verhaal vertellen na het omkeren van de betreffende pagina in het stripboekje. In de meeste gevallen krijgt het plaatje wel een andere betekenis of uitstraling.

Boodschappen in de reclame en politiek

Met het omkeerplaatje is het ook mogelijk een boodschap over te brengen. In de wereld van de reclame verschijnt er af en toe een leuk voorbeeld en worden zij ook wel wisselplaatjes genoemd. De omkeerplaatjes zijn vaak gebruik in politieke spotprenten om daarmee bepaalde situaties aan de orde te stellen of om iemand als karikatuur weer te geven. De Franse politieke tekenaar en kunstenaar Honoré Daumier was expert op dat gebied en heeft daarmee meerdere personen op de hak genomen. Hij tekende zijn eerste omkeerbare beeldvertelling in het jaar 1838 voor de krant Le Charivari. Zijn beeldsatire en uitbeeldingkracht zijn fenomenaal te noemen en brachten hem zelfs in de gevangenis omdat het regime zijn dagelijkse schetsen niet waardeerde.

Giuseppe Arcimboldo en zijn omkeerfiguren

Er zijn al omkeerplaatjes bekend uit een periode aan het einde van de 16e eeuw. De bekende Italiaanse schilder Giuseppe Arcimboldo (1526-1593) heeft een serie fantasievolle omkeerfiguren geschilderd. Zijn bizarre kunstcomposities uit vruchten in een schaal of in een mand worden na het omdraaien van het schilderij herkenbare menselijke figuren. De menselijke voorstellingen worden andersom veranderd in een schaal met fruit.

De compositie van de Fruitkoning van de Belgische schilder Jos de Mey is zo’n typisch voorbeeld naar de creaties van Arcimboldo. Nu afgebeeld als een fruitmandje maar na het omkeren ervan een echte fruitkoning.