Vaas van Rubin

Beide is waar! Je kan zowel zeggen, dat de twee gezichten tegenover elkaar in het midden een vaas vormen. Maar je kan net zo goed beweren, dat juist de bijzondere vorm van de vaas de twee gezichten doet verschijnen. Wat zit hierachter?

Twee gezichten of één vaas?

De vaasillusie, genoemd naar de Deense psycholoog Edgar John Rubin, heeft te maken met de manier waarop we het onderscheid maken tussen voorgrond en achtergrond. De zogenoemde Rubin vaas werd in 1915 voor het eerst beschreven door Rubin in zijn artikel Synsoplevede Figurer. Met deze beschrijving schreef de psycholoog Edgar John Rubin (1886-1951) geschiedenis.

De meest bekende voorstelling bestaat uit een zwarte vaas op een witte achtergrond. Maar deze figuur kan ook geïnterpreteerd worden als twee menselijke profielen die naar elkaar kijken, tegen een zwarte achtergrond. Rubin beschreef in 1915 verschillende voorbeelden. Deze beelden stellen de kijker voor een mentale keuze tussen twee evenwaardige interpretaties. Het blijkt bijna onmogelijk simultaan de beide voorstellingen gelijktijdig waar te nemen. Wanneer je de ene waarneemt wordt de andere automatisch achtergrond, en omgekeerd.

Mysterieus onderscheid achtergrond en object

Psychologen kunnen ons nog steeds niet volledig verklaren hoe ons brein het onderscheid maakt tussen achtergrond en object, maar recente studies suggereren dat aspecten zoals de grootte en scherpte van details in een bepaald gebied of de korreligheid van de textuur in dit gebied een belangrijke rol spelen. Op basis van deze aspecten worden verschillende onderdelen van een figuur namelijk gegroepeerd. Wanneer deze aspecten echter nauwelijks verschillen tussen voor- en achtergrond dan worden beide herleidt tot evenwaardige interpretaties.

Wat omgeeft wat?

In normale omstandigheden maken onze hersenen ook een onderscheid tussen voor- en achtergrond op basis van de vraag: “Wat omgeeft wat?”, waardoor de verhoudingen tussen beide lagen wordt vastgesteld en een ervaring van diepte ontstaat. Contouren of omlijningen spelen met andere woorden een belangrijke rol in de interpretatie van een figuur. Maar illusies zoals de vaas van Rubin zijn gebaseerd op het feit dat beide figuren een gemeenschappelijke grenslijn of omlijning hebben. Hierdoor valt het duidelijke verschil tussen achtergrond en voorgrond weg. Bovendien zal de kijker afwisselend één van beide voorstellingen waarnemen. Deze continue afwisseling tussen beide interpretaties is mogelijk te wijten aan een steeds wijzigend aandachtsveld. Het al dan niet onderhevig zijn aan deze illusie en de onbewuste “voorkeur” van de waarnemer voor één van beide interpretaties wordt mogelijk ook nog beïnvloedt door een persoonlijke voorkeur en aanwezige interessevelden.

Rijke geschiedenis ambigue voorstellingen

Hoewel de Rubin vaas pas voor het eerst beschreven werd in 1915, bestaan er heel wat oudere voorbeelden van dergelijke ambigue voorstellingen. Zo bestaan er uit de 18e eeuw Franse prenten met een afbeelding van een vaas gecombineerd met allerhande herkenbare profielen. In 1819 presenteerde William Turton, een Britse schelpenkundige (1762-1835), een tekening met twee geheel verschillende betekenissen voor een speciaal gevormde golvende lijnen. De ene betekenis is het beeld van een model van een vaas en de andere betekenis is het beeld van een contour van een gezicht van een persoon.

Ook andere onderzoekers kwamen later uit op vergelijkbare dubbelzinnige figuren. Het verschijnsel is nog steeds een onderwerp van verder onderzoek. Kijken we naar een vaas of naar twee elkaar aanstarende gezichten? Edgar John Rubin was ook een fenomenoloog en werkte in zijn wetenschappelijk werk samen met de Duitse psychiater Franz Carl Müller-Lyer (1857-1916). Andere figuren met een dubbele betekenis zijn bekend als de trap van Schröder en de kubus van Necker.

Vaasillusie: figuur-achtergrond fenomeen

De vaas van Rubin behoort tot de groep dubbelzinnige optische verschijnselen en wordt in het vakgebied figuur-achtergrond fenomeen genoemd. Het laten zien van de vaas in een gezelschap geeft een leuk resultaat. Sommigen geven aan direct twee gezichten te zien. Anderen hebben het over een vaas. Er zijn ook personen in het gezelschap, die niets bijzonders zien. En natuurlijk zijn er altijd wel personen in een gezelschap, die beide figuren zien. Volgens de wetten van de perceptie is het onmogelijk om gelijktijdig de vaas en de twee starende gezichten te zien. De tijd tussen beide waarnemingen is in het algemeen zeer kort en bedraagt volgens de resultaten van onderzoek slechts enkele milliseconden.