Visuele waarneming als een deel van een creatief proces

In meerdere studies op hogescholen en universiteiten is het onderwerp Perceptie veelal een verplicht onderdeel van een opleiding en wordt ook gekozen om daarop af te studeren. Ook bij seminaars, studiedagen en congressen zijn voordrachten die in het teken staan van visuele illusies, uiterst gewaardeerd door de deelnemers. In een gehouden seminaar over esthetica, de leer van de zintuiglijke waarneming en in meer specifieke zin de tak van de filosofie die zich bezighoudt met schoonheid en kunst, stond de voordracht “Waarneming en Illusie” op het programma.

Wahrnehmung und Illusion

Van de inhoud van de voordracht is een boekje samengesteld, met een compacte behandeling van het verschijnsel optisch bedrog. De twee auteurs laten lezers kennismaken met hun opvatting dat visuele waarneming gezien kan worden als een creatief en constructief proces. Daarbij kunnen optische illusies ontstaan. Ook tijdens onze dagelijkse activiteiten, observaties en waarnemingen worden we regelmatig geconfronteerd met rare visueel ongrijpbare situaties en nieuwe visuele ervaringen. Zo leren we elke dag weer van onze waarnemingen en kunnen we situaties tussen werkelijkheid en onwerkelijkheid onderscheiden. Voor elk individu zal dit een beetje anders uitpakken. De verklaring voor het kijkproces was in de loop der tijden een belangrijke inspiratiebron voor de belangrijkste wetenschappers, als natuurkundigen, medici, filosofen en psychologen. Onze kennis over het proces van visuele waarneming is explosief gegroeid. Toch zijn er nog veel aspecten en details in onze waarneming, die onderzocht worden door wetenschappers, oogheelkundigen en specialisten. De auteurs behandelen achtereenvolgens het visuele systeem, het proces in de visuele cortex, de visuele waarneming als constructief proces, Gestaltprincipes van de waarnemingspsychologie, geven een conclusie en een lijstje met gebruikte bronnen.

Een ontwerp van Paul Baars te Amsterdam.

Visuele waarneming als constructief proces
Bij de opbouw in onze hersenen van een volledig beeld wordt telkens door de werking van neurale netwerken vergeleken met eerder opgedane ervaringen. Geringe afwijkingen worden in het algemeen snel gesignaleerd en soms onbewust afgedaan als vreemd of onmogelijk. Soms blijft de opname hangen en interpreteren we een nieuwe ervaring. Bij nadere beschouwing blijkt er dan sprake te zijn van een visueel bedrog. Wetenschappers hebben daar een verklaring voor en kunstenaars spelen met hun werk daarop in. Zo worden wij op het verkeerde been gezet en vinden dat ook nog leuk. De auteurs behandelen meerdere begrippen uit dit specifieke thema in onze visuele waarneming. Veel optische illusies zijn benoemd naar hun ontdekker, uitvinder of ontwerper. Zo kennen we de Ponzo-illusie, de Bradley-Petry-illusie en de vaas van Rubin (zie bovenstaande afbeelding). Ook het verschijnsel van onmogelijk figuren is behandeld aan de hand van enkele voorbeelden van de kunst van de Nederlandse graficus Maurits C. Escher.
Een erg leuk boekje voor een aangename kennismaking met veelzijdige aspecten van onze visuele waarneming, waarin er ook voldoende aandacht is voor het fenomeen van de visuele illusies en het kijkspel van optisch bedrog.

ISBN 978-3-640-21220-0, “Wahrnehmung und Illusion - Visuelle Wahrnehmung als kreativer Prozess”, Nico Schröter en Christina Fündeling, GRIN Verlag, 2002, 16 pagina’s.